OD PAKLA DO NADE. Sredinom godine na velikom samitu u Vašingtonu NATO je proslavio 75 godina postojanja.
NATO je formiran 4. aprila 1949. godine u Vašingtonu, kada je 12 zemalja, deset iz Evrope, Kanada i SAD, potpisalo Sporazum o zajedničkoj odbrani na bazi kolektivne bezbjednosti.
Sam događaj označio je kraj američkog izolacionizma i okretanje politici trans-atlantizma. Od tada do danas NATO je narastao u globalnu vojno-političku organizaciju koja broji 32 države članice, s obzirom na to da su mu zadnjih godina pristupile dvije do sada neutralne zemlje Finska i Švedska.
Preteča današnjeg NATO-a bio je Sporazum iz Denkerka između Francuske i Velike Britanije 1947. godine, odbrambeni savez od Njemačke i Sovjetskog Saveza, iz čega se vidi da su bezbjednosne prijetnje u to vrijeme percipirane višedimenzionalno.
Nakon toga, stvorena je Zapadna unija, vojni savez pet evropskih zemalja i na kraju je nastao NATO. Na svom početku NATO se samodefinisao kao odbrambeni vojni blok i "savez protiv samog rata". Najprecizniju definiciju uloge NATO-a dao je general Lajonel Hejstings Lord Ismej, prvi generalni sekretar NATO-a, kada je rekao: "Držati Ruse vani, Amerikance unutra, a Nijemce dolje." Ukratko, NATO je stvoren da se Sovjeti (Rusi) drže na potrebnom odstojanju, Nijemci pod kontrolom, a Amerikanci i Evropljani zajedno.
Glavni geopolitički razlozi za stvaranje NATO-a bili su: odvraćanje i sprečavanje komunističkog ekspanzionizma i obuzdavanje SSSR zatvaranjem u njegov geopolitički prostor, kontrola njemačkog nacionalističkog militarizma u Evropi nakon nacizma i dva svjetska rata i institucionalni okvir za odbranu slobodnog svijeta Zapada, kako bi SAD trajno postale evropska i globalna svjetska supersila.
Ovo je tipično, široko prihvaćeno zapadno političko stanovište. U knjizi "Generalova tragedija", koja govori o Šarlu de Golu, autor Žan Rejmon Turnu daje nam stvarni razlog osnivanja NATO-a. Neposredni politički povod za stvaranje NATO-a bio je tzv. Praški udar, u Čehoslovačkoj 1948. godine, kada je na vlast u ovoj zemlji došla prva komunistička vlada, čime je iz temelja narušena strateška vojna ravnoteža u Evropi. Po staroj Bizmarkovoj pretpostavci "Ko drži Bohemiju, drži Evropu", što je značilo da odnos konvencionalnih vojnih snaga u Evropi sada daje ogromnu prednost SSSR.
Saznanje da armije SSSR mogu za jedan dan osvojiti cijelu zapadnu Evropu, upalila je alarm kod Amerikanaca. Tada je nastao vezani zajednički projekat o stvaranju vojnog saveza NATO-a, Maršalovom planu i formiranju SR Njemačke kao posebne države, od zapadne okupacione zone. Britanski istoričar Ian Keršav, u svoje dvije knjige, "Do pakla i natrag" i "Do nade i natrag", iznosi malo poznate činjenice u vezi sa formiranjem NATO-a i Varšavskog pakta. J.V. Staljin ponudio je 1952. godine Zapadu ujedinjenje dvije Njemačke u zamjenu za njenu potpunu i trajnu političku i vojnu neutralnost. SAD i premijer SR Njemačke Konrad Adenauer odbili su ovu ponudu i pokrenuli program ekonomske i vojne obnove Njemačke. Nakon toga, SSSR je ponudio da pristupi članstvu NATO-a. Kada su SAD odbile i ovu ponudu, SSSR se odlučio na formiranje Varšavskog pakta.
Devedesetih godina prošlog vijeka istorija se ponovila. Mihail Gorbačov na čelu SSSR i predsjednik Rusije Boris Jeljcin ponudili su izgradnju zajedničke bezbjednosne arhitekture Evrope, pa čak i članstvo Rusije u NATO-u, ali su grubo odbijeni i izigrani daljim proširenjem NATO-a na Istok.
KRIZA IDENTITETA. Devedesetih godina prošlog vijeka NATO prolazi krizu identiteta i postojanja. Padom komunizma i prestankom hladnog rata u evroazijskom dijelu su nastale nove 22 nezavisne države. Nestankom SSSR, NATO se u više izjava sa Rusijom, deklarativno izjasnio na neširenje na Istok, što se dugo smatralo poželjnim stanjem dobrih odnosa, ali je kasnije odustao od ove politike. U Parizu je 1997. godine potpisan Sporazum o saradnji između NATO-a i Rusije, u kome su definisani međusobni odnosi, obostrano akceptirana posebna uloga Rusije na međunarodnoj sceni i specifičnosti novog svjetskog poretka. U vrijeme pada Berlinskog zida, djeluju istovremeno dva procesa, jedan, dezintegracioni, raspad SSSR, SFRJ i Čehoslovačke i drugi integracioni, ujedinjenje Njemačke, proširenje EU i globalna hegemonija politike "Pax Amerikana" SAD kao jedine supersile. U tom periodu NATO se proširio na 13 novih zemalja. Nakon raspuštanja Varšavskog ugovora NATO je pronašao novi modus svoga postojanja kroz formulu "regulisanja kriza izvan područja" i "eksternu adaptaciju" odnosno oblikovanje pozitivne klime u okruženju, kako ne bi došlo do kriza i sukoba. NATO je tada preuzeo univerzalističku doktrinu zaštite ljudskih prava po svijetu, kako bi prikrio svoju partikularnu geopolitičku, vojnu i interesnu prirodu djelovanja.
Tri događaja u istoriji dramatično su promijenili ulogu ovog saveza. To su: pad Berlinskog zida 1989. godine, agresija na SR Jugoslaviju 1999. i napad na Svjetski trgovinski centar u Njujorku 11. septembra 2001. godine. Svaki od ovih događaja dali su novi stimulans, pomjerali granice i redefinisali ulogu i misiju NATO-a u svijetu. Kraj hladnog rata gurnuo je NATO u proširenje na Istok, rat protiv SR Jugoslavije učvrstio ga je na Balkanu (Jug), a rat protiv međunarodnog terorizma nakon 11. septembra 2001. godine, dao je NATO-u globalnu dimenziju i usmjerio ga na cijeli svijet. Bombardovanje SRJ je vratilo NATO u život i dalo mu novi smisao postojanja. Agresija NATO-a na SRJ bila je paradoksalna i kontroverzna vojna akcija u višestrukom smislu riječi. Napad NATO-a izveden je suprotno članu 5. Osnivačkog sporazuma NATO-a, jer to nije bila odbrambena misija, već vojna agresija pod izgovorom humanitarne intervencije. Agresija na SRJ izvršena je bez odobrenja SB UN i suprotno međunarodnom pravu. Na kraju, zvuči cinično, kao neka vrsta ironije istorije, da je NATO prvu vojnu intervenciju izvan svog područja izvršio na SR Jugoslaviju, nasljednicu nesvrstane zemlje, koja nije bila član nijednog vojno-političkog bloka u vrijeme "hladnog rata", što dovoljno govori samo po sebi. Agresija na SRJ i proglašenje nezavisnosti Kosova bili su "trenutak istine" za Rusiju, koja je razumjela poruku i vratila se na svjetsku scenu, kao stara-nova sila.
NATO je 2001. godine, nakon terorističkog napada na Svjetski trgovinski centar u Njujorku, prvi put aktivirao član 5. Ugovora o osnivanju, tretirajući ga kao napad na sve zemlje članice. Rat NATO-a protiv SR Jugoslavije i doktrina "preventivnog rata" nakon terorističkog napada na Svjetski trgovinski centar, definitivno su pretvorili NATO u globalni ofanzivni vojni savez.
SLIJEPI KIKLOP. Poslije pada komunizma i raspada SSSR postavilo se pitanje daljnjeg postojanja i budućnosti ovog vojnog saveza. U opticaju su bile mnoge ideje, od njegovog samoraspuštanja i ukidanja do transformacije i novog formatiranja. Prevladalo je mišljenje da NATO treba da postoji, bez obzira na to što je nestao njegov glavni ideološki protivnik: komunizam, odnosno SSSR. Zadržavanjem NATO-a Amerika je svjesno sabotirala izgradnju "zajedničke evropske kuće" i "međunarodne zajednice mira" u posthladnoratovskoj eri i pozicionirala se kao jedina supersila u unipolarnom svijetu. Godine 1995. urađena je Studija o proširenju NATO-a, koja utvrđuje nove ciljeve održanja i jačanja ovog saveza. NATO se transformisao tako da je praktično negirao sve odrednice iz svog zvaničnog naziva, tako da su one dobile nova značenja različita od prvobitnih: N - sjeverni: Širenje NATO-a na jug i istok Evrope promijenili su njegovo početno geopolitičko određenje; A - atlantski: Na bazi nastalih promjena NATO je prestao biti samo transatlantski i postao globalni vojni savez; T - savez, sporazum: Unilateralno djelovanje SAD i upotreba NATO-a za vlastite nacionalne ciljeve i interese ne odgovara izvornom značenju odrednica savez i sporazum; O - organizacija: Povećanje broja članica NATO-a u određenoj mjeri je ograničilo efikasno djelovanje NATO-a kao organizacije, koja je postala glomazna i prekomplikovana vojno-politička struktura.
U posthladnoratovskom vremenu NATO je bio umiješan u više ratova u svom okruženju (SRJ, Avganistan, Irak, Libija, Sirija) i stvaranje kriza, koje je vješto koristio za svoje geopolitičko nastupanje. NATO je vremenom postao instrument spoljne politike SAD i eklatantan primjer kako jedna nadnacionalna međunarodna organizacija uvećava geopolitičku moć i služi svojoj najvećoj članici, a to je Amerika. Nepovjerenje drugih zemalja, pa i podozrenje dijela Srba prema NATO-u, proizlazi zbog njihovog strahovanja od strateške usmjerenosti NATO-a na vojnu konfrontaciju sa Rusijom i zloupotrebe NATO-a za unilateralne, intervencionističke spoljnopolitičke ciljeve i interese SAD. NATO se širio, napadao zemlje, postavljao svoju infrastrukturu, razmještao oružje i gradio vojne baze za svoje vojno nastupanje tamo gdje je imao interesa. Kao što je rekao Noam Čomski, žestoki kritičar američke spoljne politike: "NATO se proširuje milom, tamo gdje može, ili silom tamo gdje ocijeni da je to potrebno ili važno za njega." NATO je danas Amerika i 31 patuljak. Vojni budžet SAD iznosi 886 milijardi dolara i veći je nego ukupni vojni budžeti svih ostalih država članica. Slavoj Žižek je napisao knjigu "NATO kao lijeva ruka Boga", mada bi preciznije bilo reći da je NATO desna ruka Amerike.
PARTNERSTVO ZA RAT. Zapad nije prihvatio dobronamjerna upozorenja da se NATO dovoljno proširio na Istok i da bi svako dalje proširenje moglo da izazove globalni sukob sa Rusijom i sutra sa Kinom. Džordž Kenan, nekadašnji američki diplomata, pisac čuvenog Dugog telegrama iz Moskve, pred kraj života, ekspanziju NATO-a na Istok označio je "fatalnom greškom" za koji nema nikakvog razloga, jer Zapadu ne prijeti nikakva opasnost sa te strane. Politika proširenja i otvorenih vrata dovela je NATO nadomak Rusije, u poziciju koju je papa Franjo lucidno nazvao "lajanjem na ruskim granicama". Od 1952. do 2014. godine, kroz osam proširenja NATO-u su pristupile 22 nove evropske države. Takva politika NATO-a izazvala je političke nesuglasice i unutar samog Zapada. Tako je Donald Tramp, predsjednik SAD, NATO označio "zastarjelim i prevaziđenim, koji predstavlja samo opterećenje za SAD”, a francuski predsjednik Emanuel Makron, "klinički mrtvim". Rat u Ukrajini je sve promijenio. Na samitu NATO-a u Madridu (2022) Rusija je od partnera za mir postala protivnik za rat, a Kina dugoročna prijetnja broj jedan. Odnos Zapada i Rusije ponovo je postao najvažnije geostrateško pitanje, prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Umjesto finlandizacije Ukrajine, dobili smo NATO-izaciju Finske i Švedske. NATO je iskazao nove geopolitičke ambicije inicijativama za stvaranje "azijskog NATO-a" i "arapskog NATO-a". Samit Sjevernoatlantske alijanse u Vilnjusu 2023. godine slijedio je transformaciju NATO-a od regionalnog u globalni vojni savez.
U Deklaraciji samita NATO-a u Vašingtonu iz 2024. godine, Kina je označena kao "sistemski izazov", a kao dugoročna prijetnja zajednički su fiksirane Rusija, Kina i Iran, kao autoritarni savez nedemokratskih država. Samit NATO-a je podržao Ukrajinu "na njenom nepovratnom putu ka punoj evroatlantskoj integraciji, uključujući članstvo u NATO-u". Odluka o prijemu Ukrajine u NATO je opasan bezbjednosni korak koji će dovesti do nepovratnog stanja neprijateljstva između Zapada i Rusije, iza koga slijedi totalno ništavilo. To bi svijet dovelo u nepopravljivu "veliku havariju", o čijim razornim posljedicama se ne može ni misliti. U jeku ratova koji bjesne u Evropi i na Bliskom istoku, sve je manje prostora za strateški kompromis između Zapada, odnosno SAD i Rusije. To nas dovodi na sam rub nuklearne apokalipse.
Od svog osnivanja, NATO je bio jasno antikomunistički orijentisan. Poslije pada komunizma, slijedio je svoju antirusku profilaciju. Na kraju je postao vojno-političko sredstvo odbrane globalne američke hegemonije u opadanju u multipolarnom svjetu. Ali je sve vrijeme bio i ostao trajno antiruski fokusiran. NATO danas izgleda kao posustali slijepi Kiklop, ogromni jednooki džin, mitološko čudovište u neprirodnoj veličini u odnosu na svoje okruženje, koji kuje nove ratove za velikog Boga vatre. Svijet je u ruševinama ratova. Svijetu ne treba ni stari, ni novi hegemon i "svjetski policajac", već mir i sveobuhvatni dijalog za opstanak i razvoj, ove jedine nam planete Zemlje.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.