Predsjednik Udruženja protjeranih Srba iz zapadne Slavonije Krsta Žarković u intervjuu za "Nezavisne novine" istakao je da prostor zapadne Slavonije nije imao nikakvu šansu sam da se odbrani i da se to moglo i vidjeti 1. maja 1995. godine.
Te godine tokom vojne operacije "Bljesak" 1. i 2. maja protjerano je preostalo srpsko stanovništvo zapadne Slavonije i tada je ubijeno ili se vodi kao nestalo 283 Srba, od kojih 55 žena i 11 djece.
Žarković je naglasio da su Srbi izgubili mnogo, odnosno sve u zapadnoj Slavoniji i da, kako vrijeme prolazi, ljudi koji su tamo boravili polako nestaju.
Gdje su danas Srbi iz zapadne Slavonije, 26 godina nakon agresije na tu teritoriju?
Žarković: Srbi su danas u Republici Srpskoj, Srbiji, u zemljama Evropske unije, Finskoj, Norveškoj, Argentini, Americi i Australiji. Znači, ne postoji kontinent na kojem danas nema Srba iz zapadne Slavonije.
Zašto su oni svuda?
Žarković: Zato što smo bili brojčano veliki u zapadnoj Slavoniji. Prema podacima Statističkog zavoda u Zagrebu, popisom stanovništva iz 1991. godine, Srba iz zapadne Slavonije u uopštenom broju bilo je 121.000. Po popisu istoga zavoda 2011. godine bilo ih je 21.000. Sad se raspolaže informacijom, popis još nije izvršen, da ima manje od 10.000 ljudi. Praktično 111.000 Srba rasuto je po cijelom svijetu, po svim kontinentima. Nažalost, od tih 121.000, 1.241 je izgubilo život u građanskom ratu od 1991-1995 godine, koji je vođen na prostoru zapadne Slavonije između oružanih snaga Republike Srpske Krajine i Republike Hrvatske. Od tih 1.241, 51. osoba rođena je u zapadnoj Slavoniji, ali je poginula van prostora zapadne Slavonije. Znači, na prostoru Republike Srpske, što istovremeno ukazuje na to da su oružane snage Republike Srpske Krajine, prema tadašnjoj deklaraciji 1993. godine, sve vrijeme bile prisutne u oružanom sukobu na ovim prostorima po zahtjevima oružanih snaga Republike Srpske.
Šta su slavonski Srbi izgubili?
Žarković: Mi jesmo izgubili mnogo u zapadnoj Slavoniji, odnosno izgubili smo sve. Kako vrijeme prolazi, ljudi koji su tamo boravili polako nestaju. Međutim, postoji jedna činjenica, da su mnoga djeca zapadnih Slavonaca rođena na prostoru Republike Srpske i drugih zemalja gdje se nalazimo. Tačan podatak je da Slavonac koji je uspio, koji je protjeran sa prostora zapadne Slavonije, danas ima proširenu porodicu, jer je došlo do ženidbi, udaja, do novih rađanja. Tako da broj mjesta po kojima se Slavonci nazale pomalo jača i na ovaj način samo na nekim drugim prostorima. Srbi nemaju neke značajne kontakte sa prostorom zapadne Slavonije, osim crkve i vladičanskih dvora, odnosno sa vladikom Jovanom. Kuće i imanja koji su ostali tamo mahom su prodani, dosta je zamijenjeno. I praktično, mlađe generacije kroz određeni period rijetko će boraviti više u zapadnoj Slavoniji, osim prosto da vide odakle vuku porijeklo, odakle vuku korijenje. To je sudbina jednoga naroda. To je sudbina svih Srba iz Hrvatske.
Koliko je bilo Srba na današnjoj teritoriji Republike Hrvatske?
Žarković: Podaci popisa iz 1911. godine kažu da je Srba u Hrvatskoj bilo 1.800.000. Prema popisa iz 1941. godine, bilo nas je 1.600.000. Podaci iz popisa koji je napravljen 1971. godine govore da nas nije bilo više od 780.000. Praktično, negdje oko milion Srba sa prostora Hrvatske je nestalo u ratovima - u Prvom svjetskom ratu, u Drugom svjetskom ratu. Velika migracija stanovništva dogodila se i 1971. godine, kada se pojavio pokret MASPOK. Zadnja velika migracija dogodila se u periodu 1991-1995 godine.
Da li su Srbi u zapadnoj Slavoniji mogli da se odbrane u periodu 1993-1995?
Žarković: Srbi u zapadnoj Slavoniji ne bi započeli oružani sukob ili fizički obračun niti bi učestvovali u građanskom ratu da nisu imali jasnu odluku, tada Beograda, odnosno Vlade SFRJ da će izaći na granice i braniti Jugoslaviju. Srbi u zapadnoj Slavoniji nisu učestvovali u ratu da stvaraju Republiku Srpsku Krajinu, već prosto da brane Jugoslaviju, svoja ognjišta i svoju zemlju i sve ostalo. Smatrajući da postupamo prema tadašnjem Ustavu SFRJ, ono što je nekada Društvena samozaštita tražila od nas, znači zaštitu svojih prostora, zaštitu državnih granica. Siguran sam, barem ja i mnogi oko mene, da ne bismo ni učestvovali u ratu da smo znali da je drugačije. Sa vremenom se desila Republika Srpska Krajina. Narod zapadne Slavonije to je prihvatio i formirao svoje oružane snage od građana sa tih prostora. Građani su bili djeca od jednog dana do 80-90 godina. Vojno sposobnih na tim prostorima nije bilo u odnosu na broj stanovništva ni 20%. Obećano je da će svu komandu preuzeti JNA i zauzeti te prostore, odnosne ne dozvoliti građanski rat. To se nije desilo i nikada nijedna vojnik JNA nije prešao više od 1/3 zapadne Slavonije. Tačnije, JNA jeste prešla, tadašnji 5. korpus, kasnija 1. krajiški korpus, prešao na prostore okučanskog dijela, odnosno nekadašnje opštine Novska i jednog dijela Gradiške. I od tog dijela se poslije formirala opština Okučani, koja u to vrijeme 1991. nije ni postojala. I ona se zadržala na tom prostoru samo tu, 1991. godinu. Praktično, od 1/3 opštine Pakrac pa sjeverno gore, nije bilo nijednog vojnik JNA, narod je sam bio osuđen da formira svoje oružane snage, koliko je to moguće bez priprema. Zato kažem, taj narod nije bio vojno sposoban, niti je bio brojčano u mogućnosti da pokrije, granice i teritorije koje je obilježavala zapadna Slavonija.
Kad su krenuli egzodusi Srba zapadne Slavonije?
Žarković: Prvi egzodus u zapadnoj Slavoniji desio se 30.10.1991. godine, kada je, po njihovom nazivu akcija "Otkos" protjerala stanovništvo koje je bilo malobrojno, svega oko hiljadu sa prostora Grubišinog Polja. Drugi egzodus desio se u periodu od 12-22.12.1991. godine. Tada je u potpunosti protjerano većinsko stanovništvo opštine Daruvar, opštine Voćin, djelimično opštine Slavonska Požega i djelomične opštine Novska, odnosno Pakrac. Ukupno prema nekim procjenama računa se da je u tom momentu izašlo oko 68.000 Srba sa tih prostora. Zadržalo se stanovništvo samo na prostoru već novoformirane opštine Okučani, koju su činili djelovi opštine Novska, djelovi opštine Nova Gradiška i jedna trećina opštine Pakrac do polovice grada. Sve ovo ostalo je bilo protjerano i otišlo sa ovih prostora, tako da je u tom momentu negdje 15.500 ljudi svega ostalo na tim prostorima. Od tih 15.500 ljudi pokušala se formirati za početak teritorijalna odbrana, odnosno oružane snage Republike Srpske Krajine, koje su činile vojska, odnosno teritorijalna odbrana i milicija. I vojsku i miliciju su sačinjavali ljudi sa tih prostora, opet neobučeni i ne samo jedne dobi, nego od 18 do 60 godina. Nijedna teritorija, nijedan pravac nije bio u potpunosti popunjen snagama da mogu da garantuju mir i sigurnost na tom prostoru.
Šta je preduzeto da se osigura opstanak Srba u zapadnoj Slavoniji?
Žarković: 1993. godine, u oktobru, održana je skupština u Prijedoru, gdje je od dvije skupštine, Republike Srpske Krajine i Republike Srpske, formirana zajednička skupština. Nju su činila 83 poslanika Republike Srpske Krajine i 84 poslanika Republike Srpske. Donesena je deklaraciji u kojoj je istaknuto da smo jedan narod, sa jednim državljanstvom i da će se formirati jedne oružane snage pod jednim rukovodstvom, odnosno da će se formirati savjet ministara koji će sačinjavati dio ministarstava iz Republike Srpske Krajine odnosno Republike Srpske. U tom trenutku rečeno je da će komandant Glavnog štaba biti general Ratko Mladić, a ministar odbrane takvog savjeta je trebalo da bude tadašnji ministar unutrašnjih poslova Republike Srpske Krajine Milan Martić. U načelu, to se desilo "papirnato" krajem 1993. godine, kad su komandant Mile Novaković, tada Vojske Republike Srpske Krajine, i komandant Vojske Republike Srpske Ratko Mladić sa svojim saveznicima formirali plan odbrane Republike Srpske Krajine, odnosno Republike Srpske. U tom planu, kada je u pitanju zapadna Slavonija, 1. krajiški korpus imao je zadatak da sa jednom brigadom pređe Savu i drži pravac od Prašnika pa sve do Pakraca. Oružane snage, odnosno vojska i milicija zapadne Slavonije imala je zadatak da pokrije lijevu stranu do uključenja ostalih snaga do rasterećenja. Kordunski korpus trebalo je da krene u pravcu Banije i Uštice i Jasenovca, a Vukovarski korpus je trebalo artiljerijom da rastereti dejstva u zapadnoj Slavoniji, odnosno da krene sa ofanzivnim dejstvima na prostoru istočne Slavonije. Od tih planova i tih dogovora koji su i dan-danas arhivirani u Štabu Vojske Republike Srpske nijedan plan se nije ostvario.
Agresija na zapadnu Slavoniju započela je 1. maja 1995. godine, kako su tekli događaji?
Žarković: Nepalski bataljon je obavijestio komandu Zapadnog slavonskog korpusa da Hrvati pripremaju napad ujutru, oko 1.00, toga prvoga maja. S tim da komadana korpusa nije reagovala i nije ozbiljno shvatila taj zadatak, već je sam komandant korpusa i dio Štaba napustio prostor, odnosno otišao na prostor u Republiku Srpsku i to, po informacijama, na opštinu Laktaši. Ujutro, negdje oko 5.00, krenule su prve granate. Negdje oko tri sata iza ponoći Nepalski, Jordanski i Argentinski bataljon su se povukli sa svojih punktova znajući da kreće rat. Ni taj podatak nije bio dovoljan da se digne sve stanovništvo i da se informiše šta se dešava. Napad, prije svega diverzantski, počeo je negdje oko 5.00. ujutro, prvoga maja. Narod se uzbunio, dio pripadnika oružanih snaga izašao je na prednje krajeve, ali govorim, nedovoljno da se zaustave aktivnosti. Naravno, taj prvi otpor je uvijek najbitniji i oružane snage Republike Srpske Krajine su prihvatile sukob i odolijevale napadima oružanih snaga Hrvatske iako smo znali da se dio snaga uklinio, kao što je jedna jedinica iz pravca Novske u pravcu centra Okučana, duž auto-puta, i da je Jasenovac već bio gotov. Tada je u Jasenovcu, prema podacima iz Glavnog štaba vojske Republike Srpske Krajine, trebalo biti 465 vojnika, odnosno jedan bataljon, ali u tom momentu zadesila su se tri čovjeka pod oružjem, što je značilo da je Jasenovac pao odmah. U komandi 18. korpusa ostao je pukovnik Slobodan Perić, koji je u tom trenutku bio načelnika Štaba. Na sjevernoj strani Pakrac bila je 54. briga, kojom je komandovao potpukovnik Harambašić i ta brigada je odolijevala svim napadima do 3. maja, kada je došlo do pregovora. Ona se, uz dogovor političkog vrha i samog komandanta predala, jer je bila potpuno okružena. Bilo je, ili se predati, ili da nestane sa lica zemlje.
Gdje je bila dogovorena pomoć?
Žarković: Prvog maja, u 12.00 časova, Radio Banjaluka je objavio proglas Prvog Krajiškog korpusa, koji je potpisao general Momir Talić, u kome je stajalo da, pripadnici oružanih snaga Republike Srpske neće biti angažovani u pružanju otpora ili učestvovanju u građanskom ratu koji je tada započelo u zapadnoj Slavoniji. Tu odluku mi nismo znali i za nju smo saznali nakon rata, da je politički vrh Republike Srpske, samim time i vojni vrh, još 1993, sa predsjednikom, tada Tuđmanom, dogovorio nemiješanju u sukobe hrvatskih snaga i oružanih snaga Republike Srpske Krajine. Nakon takve objave došlo je do potpunog demoralisanja vojske i civila na prostoru zapadne Slavonije, a znali smo da sami ne možemo da izdržimo više od 20 sati, što se stvarno i desilo. Oružane snage hrvatske bile su obučavane četiri godine i oni su se pripremali za ove akciju, imali su jasne pravce i planove, potpomognuti sa svim jedinicama, kako kopnenih, tako i vodenih i vazduhoplovnih snaga. Napali su, čak su izvršili desant na prostoru Donjih Okučana helikopterima. Naša artiljerija iz zapadne Slavonije u tom momentu se nalazi na teritoriji sela Međeđa, nedaleko od Draksenića. Prvi Krajiški korpus je zabranio da je mi upotrijebimo i da pokušamo koliko-toliko pomoći u unutrašnjosti našim oružanim snagama. Prvoga maja znalo se da taj prostor nema nikakvu šansu, znalo se i godinu dana prije i dvije godine prije, ukoliko ostanemo sami, da mi nemamo nikakvu šansu. Iz tih razloga došlo je do formiranja planova odbrane Republike Srpske Krajine i Republike Srpske.
Zašto pomoć nije došla 1. maja?
Žarković: Kada sam pominjao da je u građanskom ratu poginula 1.241 osoba, od toga je 57 zapadnih Slavonaca poginulo je na prostoru Republike Srpske, potpuno je jasno da to nije mali broj i da su ti isti Slavonci sve vrijeme ratujući na prostoru zapadne Slavonije izvršavali svoje ratne obaveze prema tom planu i na prostoru Republike Srpske. Zašto tada nije pomognuto, ja to ne znam. I zašto smo bili slagani, jer se znalo još od 1993. godine da oružane snage Republike Srpske neće učestvovati u građanskom ratu, što se pokazalo 1. maja, a nažalost pokazalo se tačno i 4. avgusta, sa tim da smo 4. avgusta doživjeli potpuni debakl. Vojsku i civile koji su se povlačili sa prostoru Banije, Korduna, Like i Dalmacije, oružane snage u Novom Gradu i Prijedoru su razoružavali, oduzimali oružje, oduzimali i dio transportnih sredstava, kao i svega ostalog što se tamo nalazilo. Znači, doživjeli smo još veći poraz nego što je to bio.
Kakav je danas odnos sa vlastima u Republici Srpskoj?
Žarković: Rekao sam da je tada republički vrh Republike Srpske donio odluku da u slučaju oružanog sukoba Republike Srpske Krajine, pa tako i zapadne Slavonije, neće učestvovati niti pomoći snagama Republike Srpske Krajine, iako je to bilo dogovoreno prema skupštinskoj deklaraciji. Kasnije su institucije Republike Srpske pomagale, u okviru svojih mogućnosti, narod iz zapadne Slavonije. Posebno bih u tome istakao člana predsjedništva BiH Milorada Dodika, predsjednika republike Željku Cvijanović, Ministarstvo rada i boračko-invalidske zaštite Republike Srpske i gradonačelnika Gradiške Zorana Adžića. Oni su svojim angažovanjem i zalaganjem u potpunosti skinuli ljagu sa Republike Srpske. Nama ovo puno znači da znamo da nismo ostavljeni i da nismo izgubljen narod. Život ide dalje, život se rađa, život se rađa na jednom novom prostoru, sa jednim novim ljudima koji su nas prihvatili i koje prihvatamo i praktično naš život se nastavlja u skladu sa zakonima i propisima Republike Srpske. Tako živimo i tako ćemo živjeti.
Godinu dana nakon protjerivanja iz zapadne Slavonije započelo je obilježavanje sjećanja na taj dan. Kako je to počelo?
Žarković: Na inicijativu Srba protjeranih iz zapadne Slavonije, prvoga maja 1996. godine, htjeli smo organizovati u Gradišci pomen i spuštanje vijenca za čast poginulih Srba u zapadnoj Slavoniji. Prvog maja 1996. mi nismo dobili dozvolu da to uradimo, već je nasilnim putem 500-600 Slavonaca probilo kordon policije i spustilo vijenac sa mosta u Savu. Nakon toga, svakog 1. maja se legalno obilježava sjećanje, a politička vlast Republike Srpske se postepeno uključila u to.
Sad je 1. maj ušao u značajne datume Republike Srpske.
Žarković: Prije šest godina, udruženje Srba protjeranih iz zapadne Slavonije podnijelo je zahtjev Vladi Republike Srpske, da datum 1. maj uđe u značajne datume Republike Srpske i da Odbor za obilježavanje značajnih datuma Republike Srpske preuzme obavezu organizacije za 1. maj. U startu nisu imali razumijevanja, ali, evo, prije tri-četiri godine i to smo dobili. Hvala i vlastima Republike Srpske.
Kakav je odnos Srba iz zapadne Slavonije prema Gradišci?
Žarković: Ja moram reći da je grad Gradiška, za Srbe iz zapadne Slavonije najherojskiji grad za koji je Slavonac mogao čuti i vidjeti, grad izuzetno poštenog i časnoga naroda. Zašto to kažem, zato što je kroz Gradišku prošlo svih 100.000 Srba iz zapadne Slavonije, zato što je tokom rata grad Gradiška snabdijevao Srbe u zapadnoj Slavoniji i zato što je most između Stare Gradiške i Gradiške bio veza sa slobodom, vazduhom i zrakom. Te 1991. u drugom egzodusu kiša i temperatura je bila -22, svih 68.000 je prošlo kroz grad. U potpunosti su zbrinuti, nahranjeni i opremljeni za dalja putovanja. I to nijedan Slavonac ne smije zaboraviti, i zato kažem da je grad Gradiška, grad heroj, grad prijateljstva.
Ove godine je podignut spomenik. Kako su tekle pripreme?
Žarković: Prije tri-četiri godine podnijeli smo zahtjev gradu Gradiška da nam omogući i da komadić zemlje, lokaciju blizu mosta, kako bismo mogli pomoću prikupljenih sredstava podići spomen-obilježje i spomenik, gdje bi se u budućnosti mogao odati pomen svim stradalim Srbima u zapadnoj Slavoniji. Dug rad je bio na prikupljanju svih imenima i sa datumima rođenja poginulih. Cilj je bio da znamo gdje su rođeni, cilj je bio da znamo gdje su poginuli, cilj je je bio da znamo gdje su sahranjeni. Taj rad je trajao nekih desetak godina i došli smo do potpunih podataka. U toku je izrada monografije sa svim tim podacima koji će činiti sastavni dio ovog spomen-obilježaja u Gradišci. To se privodi kraju, a to znači da će svako ime biti prikazano javnosti. Zapadni Slavonci još tragaju za 145 osoba, odnosno 117 osoba koje se vode kao nestale. Dio tih nestalih se nalaze u grobnicama koje su ekshumirane, ali još nisu identifikovane. I ta faza je u toku i nadamo se da ćemo u saradnji sa Republikom Hrvatskom, odnosno da ćemo sa vlastima Republike Srpske i vlasti Srbije, uspjeti riješiti problem. Zapadni Slavonci, kao ni građani Srbije koji su protjerani sa prostora Republike Srpske Krajine, nemaju instrumente da to sami riješe, jer smo narod bez države, odnosno naša država je danas Republika Srpska, odnosno Republika Srbija. Grad Gradiška je pozitivno odgovorio i dobili smo lokaciju odmah na ulazu na most u pravcu Hrvatske, na lijevoj strani, u parku. Prije tri-četiri godine podnijeli smo zahtjev za izgradnju spomen-područja, a istovremeno smo obavili razgovor sa sada srpskim članom predstavništva BiH gospodinom Miloradom Dodikom, koji nam je rekao u tom trenutku da će Republika Srpska finansirati, sa tim da i Gradiška mora riješiti neka pitanja, od lokacije i ostalog šta je potrebno. Mi smo to sve završili, spomen-obilježje trebalo je da bude podignuto prošle godine, međutim bilo je nekih tehničkih problema. Međutim, ovu godinu, zahvaljujući isključivo, naravno, finansijskim sredstvima gospodina Dodika i angažovanju gradonačelnika gospodina Zorana Adžića, on je prije dva mjeseca otprilike rekao, idemo mi to završiti i preuzeo inicijativu i stavio se na čelo svega toga. Uspio je sa 22. aprilom da spomenik bude u potpunosti gotov.
Da li je spomen-obilježje sada gotovo?
Žarković: Spomen-obilježje još nije u potpunosti završeno i radi se na njegovom uređenju, kao i postavljanju jednog velikog bilborda na kome će se nalaziti ime poginulih Srba iz zapadne Slavonije. Sa tim bi praktično bila završena spomen-obilježje i, naravno, sljedeće godine prvoga maja na toj lokaciji biće postavljeni vijenci. To je jedna lokacija koja je trajna i omogućava svakom Slavoncu, ako žali, da može da oda počast i pomen svojim prijateljima, rodbini, kolegama i ratnim drugovima.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, kao i na X nalogu.
